اختلال بلع یا دیسفاژی (Dysphagia) یکی از مشکلات شایع و نگرانکننده در بیماران مبتلا به اختلالات شناختی مانند آلزایمر، دمانس و آسیبهای مغزی است.
این بیماران به مرور دچار کاهش درک، ضعف حرکتی و بیتوجهی به فرآیند خوردن و بلع میشوند؛ در نتیجه خطر خفگی، سوءتغذیه و ذاتالریه آسپیراسیونی در آنها افزایش مییابد.
خوشبختانه با بلعدرمانی تخصصی و گفتاردرمانی شناختی میتوان گفتار و ایمنی تغذیه را به میزان قابلتوجهی بهبود داد و کیفیت زندگی را بالا برد.
🔹 چرا بیماران مبتلا به آلزایمر و دمانس دچار اختلال بلع میشوند؟
اختلال بلع در این بیماران چندعلتی است. مغز، که مرکز کنترل هماهنگی بین بلع، تنفس و درک حسی دهان است، در اثر پیشرفت بیماری به تدریج کارکرد خود را از دست میدهد.
در نتیجه بیمار ممکن است:
- غذا را در دهان نگه دارد ولی آن را قورت ندهد
- در تشخیص دما، طعم یا بافت غذا مشکل داشته باشد
- هنگام خوردن، نفس خود را هماهنگ نکند
- دچار سرفه، خفگی یا ورود غذا به راه هوایی (آسپیراسیون) شود
- بهدلیل کاهش حافظه، نحوه استفاده از قاشق و لیوان و حتی جویدن و خوردن را فراموش کند
این مشکلات بهویژه در مراحل متوسط و پیشرفته آلزایمر و دمانس شایع هستند و نیاز به مداخله زودهنگام گفتاردرمانگر دارند.
🔸 علائم هشداردهنده اختلال بلع در بیماران شناختی
اگر یکی از علائم زیر را در بیمار خود مشاهده کردید، احتمالاً نیاز به ارزیابی بلع دارد:
- سرفه یا خفگی هنگام خوردن یا نوشیدن
- تغییر صدای بیمار بعد از غذا خوردن (صدای خِسخِس یا خِشخش)
- طولانی شدن مدت زمان غذا خوردن
- باقی ماندن غذا در دهان یا آبریزش دهان
- کاهش وزن شدید
- عفونتهای مکرر ریه یا ذاتالریه
- بیمیلی به غذا یا ترس از بلع
هرچقدر مداخله زودتر انجام شود، احتمال بازگشت عملکرد بلع ایمن بیشتر خواهد بود.
✅ نقش گفتاردرمانگر در درمان اختلال بلع بیماران دارای مشکلات شناختی
گفتاردرمانگر متخصص بلع با انجام ارزیابی دقیق دهانی، حسی و شناختی، نوع و شدت اختلال را مشخص میکند و سپس برنامهای متناسب با توان بیمار طراحی مینماید. مراحل درمان معمولاً شامل موارد زیر است:
۱. ارزیابی شناختی – بلعی
ابتدا سطح توجه، درک و همکاری بیمار بررسی میشود تا بدانیم چه نوع تمریناتی مناسب اوست.
در بیماران آلزایمری، تمرینهای سادهتر و تکرارشونده نتیجه بهتری دارند.
۲. تمرینات دهانی و حسی
شامل تمرین و ماساژهای تخصصی برای تقویت زبان، گونه، لبها و عضلات حلق است.
تحریک دهانی با طعمهای مختلف (مثل ترش یا خنک) نیز به فعال شدن مسیرهای عصبی کمک میکند.
۳. تمرینات بلعی ایمن
درمانگر مانورهای درمانی خاصی مانند موارد زیر را برای افزایش ایمنی بلع آموزش میدهد:
- سوپراگلوتیک (Supraglottic swallow)
- مانور مندلسون (Mendelsohn)
- یا بلع دوگانه یا چندگانه
۴. تنظیم بافت و غلظت غذا
در بیماران دمانس یا آلزایمر، درمانگر رژیم غذایی ویژهای طراحی میکند تا خطر خفگی کاهش یابد.
مثلاً غذاهای نیمهجامد مثل پوره سیبزمینی یا سوپ غلیظ معمولاً بهتر تحمل میشوند.
۵. آموزش خانواده
بخش مهم درمان، آموزش مراقبین و خانواده است تا بدانند:
- چطور بیمار را در حالت نشسته تغذیه کنند
- چه غذاهایی خطر خفگی دارند
- چگونه علائم هشدار را بشناسند
🔹 تأثیر اختلال شناختی بر بلع
بلع فقط یک عملکرد حرکتی نیست؛ بلکه نیازمند درک، توجه و حافظه است. در بیماریهایی مانند آلزایمر، پارکینسون یا دمانس (زوال عقل) این عملکردها مختل میشوند:
| جنبه شناختی | تأثیر بر بلع |
|---|---|
| حافظه | بیمار مراحل خوردن یا نحوه خوردن را فراموش میکند |
| توجه | بلع به تأخیر میافتد یا ناهماهنگ میشود |
| درک | بیمار نمیداند غذا چیست یا باید چطوری قورت دهد |
| عملکرد اجرایی | بیمار نمیتواند قاشق را کنترل کند یا لقمه مناسب بردارد |
به همین دلیل درمان مؤثر باید همزمان شامل توانبخشی شناختی و تمرینات بلع باشد.
🔸 تفاوت اختلال بلع در آلزایمر و پارکینسون
- در آلزایمر و دمانس، مشکل بیشتر در مرحله دهانی بلع است (یعنی بیمار غذا را نمیشناسد یا در دهان نگه میدارد).
- در پارکینسون، اختلال معمولاً در مرحله حلقی است (یعنی تأخیر در شروع بلع و ضعف عضلات).
بنابراین درمانگر باید بر اساس نوع بیماری، برنامه درمانی متفاوتی طراحی کند.
مزایای بلعدرمانی در منزل برای بیماران شناختی
بیماران مبتلا به آلزایمر یا دمانس معمولاً با تغییر محیط یا مراجعه به کلینیک دچار اضطراب میشوند چون محیط برایشان جدید و ناشناخته است. بنابراین بهترین روش درمان، ویزیت در منزل است که در آن تمرینات بلع در محیط آرام خانه و محیط آشنای خودشان انجام میشود.
مزایای درمان در منزل:
- کاهش اضطراب و افزایش همکاری بیمار
- آموزش عملی خانواده در شرایط واقعی تغذیه
- کاهش خطر عفونت و انتقال بیماری
- صرفهجویی در زمان و هزینه
- امکان مشاهده دقیق وضعیت واقعی غذا خوردن بیمار
در اصفهان و مناطق اطراف، خدمات بلعدرمانی تخصصی در منزل توسط علیرضا آغاز، کارشناس ارشد گفتاردرمانی ارائه میشود. همچنین برای سایر شهرها و ساکنین خارج کشور نیز امکان ویزیت آنلاین توسط علیرضا آغاز وجود دارد.
🔹 پیشگیری از عوارض خطرناک اختلال بلع
تاخیر در درمان یا درمان نکردن اختلال بلع میتواند منجر به:
- خفگی و آسپیراسیون (ورود غذا به ریه)
- ذاتالریه مکرر (عفونت ریه)
- کاهش وزن و سوءتغذیه
- بیاشتهایی شدید
- افت کیفیت زندگی
- در نهایت مرگ (ناشی از عفونت ریه یا خفگی)
بنابراین هر علامت کوچک باید جدی گرفته شود. بلعدرمانی تخصصی میتواند از بسیاری از این عوارض پیشگیری کند.
🔸 توصیههای بسیار مهم برای خانوادهها جهت کاهش اختلال بلع
- غذا را در حجم کم و به آرامی بدهید
- بیمار را برای خوردن همیشه در وضعیت نشسته (زاویه ۹۰ درجه) قرار دهید
- در حین غذا دادن اصلا با او صحبت نکنید تا تمرکز بلع حفظ شود
- از مایعات رقیق مثل آب پرهیز کنید (در صورت خطر آسپیراسیون)
- پس از تغذیه، بیمار را حداقل ۳۰ دقیقه در وضعیت نشسته نگه دارید
- دهان بیمار را مرتب تمیز کنید تا خطر عفونت کاهش یابد
- لقمه های کوچک به بیمار بدهید
- در لقمه دادن به بیمار اصلا عجله نکنید و فرصت کافی برای خوب جویدن و قورت دادن کامل غذا به بیمار بدهید
- قبل از دادن لقمه بعدی، مطمئن شوید که لقمه قبلی را کاملا قورت داده باشد
- از دادن غذاها و خوراکیهای سفت و خشک و ترد به بیمار پرهیز کنید.
- برای اطمینان از بیمار بخواهید هر لقمه را چند مرتبه قورت بدهد که چیزی در گلو باقی نماند.
✅ بلعدرمانی در بیماران با آسیب مغزی، پارکینسون و سایر اختلالات شناختی
اختلال بلع فقط مختص آلزایمر نیست؛ بلکه در بسیاری از بیماریهای مغزی مانند موارد زیر نیز دیده میشود:
- پارکینسون
- سکته مغزی (CVA)
- ضربه مغزی (TBI) مثل تصادف
- زوال عقل یا دمانس (عروقی یا لویی بادی)
- MS و ALS
- در همه این موارد، ارزیابی و مداخله زودهنگام توسط گفتاردرمانگر میتواند مسیر بهبود را هموارتر کند.
🔹 چه زمانی باید به گفتاردرمانگر مراجعه کرد؟
بهمحض مشاهده دو مورد از علائم زیر و یا تکرار چندمرتبه یکی از این نشانه ها حتما برای ارزیابی به بلع درمانگر مراجعه نمایید.
- طولانی شدن زمان خوردن
- سرفه هنگام غذا یا آب خوردن
- بیعلاقگی به غذا یا قورت ندادن لقمه
- لاغری و ضعف کلی بدن
- ماندن غذا در دهان یا آبریزش از دهان
- پس از تشخیص دمانس و آلزایمر بیمار باید بصورت مرتب از نظر اختلال بلع و گفتار هر سه ماه یک مرتبه توسط گفتاردرمانگر ارزیابی شود.
گفتاردرمانگر با ارزیابی تخصصی، بهترین تمرینها و راهکارهای تغذیه ایمن را ارائه میدهد.
📍 خدمات تخصصی بلعدرمانی در منزل اصفهان
آقای علیرضا آغاز – کارشناس ارشد گفتاردرمانی با سابقه ۱۲ سال کار با بیماران نورولوژیک، آلزایمر، دمانس و سکته مغزی در اصفهان و اطراف اصفهان بصورت ویزیت در منزل و برای سایر شهرها بصورت ویزیت آنلاین خدمات زیر را ارائهمی دهند:
- ارزیابی تخصصی بلع
- طراحی برنامه توانبخشی دهانی و شناختی
- آموزش خانواده و مراقبین
- پیگیری درمان تا بازگشت بلع ایمن
آیکونهای تماس، واتساپ و تلگرام برای رزرو نوبت یا مشاوره در تمامی صفحات سایت فعال هستند.
🧠 جمعبندی
اختلال بلع در بیماران دارای فراموشی و سایر مشکلات شناختی، نشانهای از پیشرفت بیماری است، اما قابلمدیریت و قابلدرمان است. با مداخله گفتاردرمانگر و بلع درمانی تخصصی، میتوان خطر خفگی و سوءتغذیه را به حداقل رساند و کیفیت زندگی بیمار و خانواده را بهبود بخشید.
بسیار دکتر مجرب و کار بلدی هستند
خدا قوت
بسیار مفید بود
در مورد بیماری ای ال اس اگه میشه مطلب بذارید
ممنونم